Καλό μήνα και από την Κύπρο, φίλοι αναγνώστες (και συνεργάτες) της Λόγω Γραφής!

«…Κι αυτό ακόμη το σκαλί το πρώτο

πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει.

Εις το σκαλί για να πατήσεις τούτο

πρέπει με το δικαίωμά σου νάσαι

πολίτης εις των ιδεών την πόλι.

Και δύσκολο στην πόλι εκείνην είναι

και σπάνιο να σε πολιτογραφήσουν.

Στην αγορά της βρίσκεις Νομοθέτας

που δεν γελά κανένας τυχοδιώκτης.

Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι·

τόσο που έκαμες, μεγάλη δόξα».

Το πρώτο σκαλί, Κ.Π. Καβάφης

Οι ποιητές είναι πολίτες του κόσμου. Υπερβαίνουν τις γλώσσες, τις θρησκείες, τα έθνη. Αντιστέκονται δικτατοριών και φασιστικών κυβερνήσεων. Χρειάζονται τους άλλους, αλλά ζουν μόνοι. Είναι, κατά τον Καβάφη, «πολίτες στων ιδεών την πόλι».

Τόσο οι ποιητές όσο και οι φιλόσοφοι ονειρεύονται την Ιδανική Πολιτεία όπου θα ζήσουν. Αυτός είναι και ο τίτλος του πλέον γνωστού Πλατωνικού έργου, σταθμού στην ιστορία της Δυτικής σκέψης. Ο Πλάτων στην ωριμότητά του, κοντά στην έκτη δεκαετία της ζωής του (380-370 π.Χ.), συγγράφει έναν ακόμη Πλατωνικό διάλογο με αφηγητή τον Σωκράτη, όπου μεταξύ άλλων, ξετυλίγει το όραμά του για μια ιδανική Πολιτεία. Πρόκειται για ένα ιδανικό κράτος δικαιοσύνης οι πολίτες του οποίου ανήκουν σε τρεις τάξεις. Οι «φύλακες» είναι αυτοί που κυβερνούν, οι «επίκουροι» είναι οι βοηθοί των φυλάκων (μαζί προφυλάσσουν την πόλη από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς) και οι «δημιουργοί» είναι αυτοί που εξασφαλίζουν την παροχή και διακίνηση αγαθών και υπηρεσιών. Οι ποιητές δεν ανήκουν σε καμία τάξη από τις προαναφερθείσες. Ο Πλάτων έχει φροντίσει να τους εξορίσει από την Πολιτεία του.

Η ποίηση διαδραματίζει σημαντικότατο ρόλο στην εκπαίδευση. Έχοντας κατανοήσει τη δύναμή της να διαπλάθει τις ψυχές των ανθρώπων, ο Πλάτων δεν διστάζει να την απαγορεύσει από την Πολιτεία του. Η εκπαίδευση των φυλάκων βασίζεται στο να αποκτήσουν την κατάλληλη παιδεία όχι για τους ίδιους αλλά για να εξυπηρετεί τον σκοπό της ιδανικής του Πολιτείας. Στο στόχαστρο μπαίνει ο Όμηρος:

«όταν κανείς μάς λέγει τέτοια για τους θεούς, θα του γυρίσομε τις πλάτες και δε θα του δώσομε τα ψαλτικά του, ούτε και στους δασκάλους θα επιτρέψομε να τα μεταχειρίζονται για την ανατροφή των παιδιών, αν εννοούμε οι φύλακές μας να γίνουν θεοσεβείς και με τους θεούς όμοιοι όσο περισσότερο είναι δυνατό αυτό για άνθρωπο.» (Πολιτεία, ΙΙ, 383c)[i]

Τα χωρία που παρατίθενται, είτε από την Ιλιάδα είτε από την Οδύσσεια, είναι πολλά και όλα, κατά τον Πλάτωνα, αναδεικνύουν την αρνητική επίδραση της ποίησης. Επομένως, πρέπει να διαγραφούν:

«να παρακαλέσουμε τους ποιητές να μην κατηγορούν έτσι όπως τύχει τον Άδη, κι όσα είναι εκεί μέσα, αλλά απεναντίας να τα επαινούν, γιατί ούτε αληθινά είναι όσα λέγουν, ούτε ωφέλιμα για κείνους που θα γίνουν μια μέρα πολεμιστές…Θα σβήσουμε λοιπόν από την ποίηση όλα τα τέτοια, αρχίζοντας από αυτούς τους στίχους…» ( Πολιτεία, ΙΙΙ, 386b-c)

Η ποίηση μπορεί να εξευγενίσει τον άνθρωπο, να τον κάνει πιο ευαίσθητο. Κάτι τέτοιο δεν αρμόζει στην εκπαίδευση και πρέπει να εξαλειφθεί:

«μα εμείς φοβούμαστε για τους φρουρούς μας, μήπως απ᾽ αυτή τη φρίκη μάς γίνουν περισσότερο απ᾽ ό,τι πρέπει μαλακοί και ευαίσθητοι.

Και πολύ σωστά να το φοβούμαστε.

Να τα βγάζουμε λοιπόν απ᾽ τη μέση;

Και βέβαια.» (Πολιτεία, ΙΙΙ, 387c)

Ο Πλάτων θεωρεί ότι η μίμηση επιφέρει ταύτιση. Η ποίηση εξοστρακίζεται από την Πολιτεία, καθώς μπορεί να διαμορφώσει χαρακτήρες με τα «ψέματα» που διδάσκει. Τα ψέματα των ποιητών απαγορεύονται. Επιτρέπονται όμως των αρχόντων-φιλοσόφων:

«Μόνο λοιπόν στους άρχοντες της πολιτείας ανήκει αποκλειστικά το δικαίωμα να μεταχειρίζουνται το ψέμα για να γελάσουν ή εχθρούς ή πολίτες για το καλό της πολιτείας· σε κανέναν όμως από τους άλλους δε θα επιτρέπεται· ένας απλούς πολίτης μάλιστα να πει ψέμα σ᾽ αυτούς τους άρχοντες, θα το θεωρήσομε μεγαλύτερη αμαρτία, παρά να απατήσει ένας άρρωστος το γιατρό του, ή ένας που γυμνάζεται, αν έχει κανένα πάθημα το σώμα του, να το κρύψει από το γυμναστή του, ή ένας ναύτης να μην πει στον κυβερνήτη την αλήθεια, σε ποιά κατάσταση βρίσκεται ή αυτός ή κανένας άλλος από το πλήρωμα..» (Πολιτεία, ΙΙΙ, 389b-c)

Η ποίηση αναμφισβήτητα προσφέρει αισθητική ευχαρίστηση. Ασκεί γοητεία. Για τον λόγο αυτό, οι ποιητές είναι ευπρόσδεκτοι να επιστρέψουν αν συμμορφωθούν (αν γράφουν αυτά που θέλει το κράτος) και απολογηθούν με το ανάλογο λυρικό ποίημα. Έτσι, μπορούν να γίνουν δεκτοί στην ευνομούμενη Πλατωνική Πολιτεία.

«Όμως πάλι εμείς δηλώνουμε ότι, αν η για ευχαρίστηση καμωμένη ποίηση και μίμηση μπορεί να μας παρουσιάσει κάποιον επαρκή λόγο για ν᾽ αποδείξει πως έχει θέση μέσα σε μιαν ευνομούμενη πόλη, είμαστε πρόθυμοι να της επιτρέψομε να ξαναγυρίσει, επειδή ξέρουμε τη γοητεία που εξασκεί απάνω σ᾽ εμάς τους ίδιους· αλλά είναι ανόσιο να προδώσομε εκείνο που πιστεύομε ως αληθινό· πραγματικά και συ ο ίδιος, καλέ μου φίλε, δεν γοητεύεσαι απ᾽ αυτήν, και μάλιστα όταν σου την παρουσιάζει ο Όμηρος;

Και πολύ μάλιστα.

Είναι λοιπόν δίκαιο να την αφήσομε να επιστρέψει από την εξορία, αφού απολογηθεί με κανένα λυρικό ή με οποιοδήποτε άλλο ποίημα θέλει;

Βεβαιότατα.» (Πολιτεία, Χ, 607c-d)

Η διαμόρφωση της τέχνης υπό συνθήκες πολιτικής λογοκρισίας δεν θα μπορούσε παρά να βρει αντίθετους όχι μόνο τους ποιητές αλλά και όλους όσοι είναι υπέρμαχοι της ελευθερίας της έκφρασης. Η ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνα δεν έγινε πραγματικότητα στα αρχαία χρόνια, αν και τα επιχειρήματά του Αθηναίου φιλοσόφου παρέμειναν τα ίδια στη ρητορική όσων ήθελαν να καθοδηγούν τις μάζες ακόμη και σήμερα. Ένα έργο τέχνης, σε όποια μορφή της κι αν ανήκει, μπορεί να καταδικαστεί ως απρεπές, λόγω του ότι μπορεί να διαμορφώσει συμπεριφορές και στάσεις ζωής, επικίνδυνες για ολοκληρωτικά καθεστώτα και θρησκευτικές ιδεολογίες.

Μία βιογραφική πληροφορία (η εγκυρότητα της οποίας αμφισβητείται) παραδίδεται αιώνες αργότερα από τον Διογένη Λαέρτιο (3, 5): Σε νεαρή ηλικία ο Πλάτων λέγεται ότι έγραφε διθυράμβους, λυρικά ποιήματα, τραγωδίες, έως τη στιγμή που άκουσε τον Σωκράτη. Αμέσως έκαψε όλα του τα έργα και αφοσιώθηκε στη φιλοσοφία. Ίσως όμως ο ίδιος να θεωρούσε ασυμβίβαστες τη φιλοσοφία με την ποίηση, γεγονός που μπορεί να ρίξει φως σε ένα αινιγματικό χωρίο όπου μιλάει για μια αιώνια διαμάχη ανάμεσα στις δύο, στο τελευταίο βιβλίο της Πολιτείας του:

«από παλαιά χρόνια υπάρχει μια διένεξη ανάμεσα στην ποίηση και στη φιλοσοφία· γιατί και εκείνη «η αλύχτρα σκύλα που γαβγίζει το αφεντικό της» και «ο μεγάλος ανάμεσα στα κούφια λόγια των μωρών» και «ο όχλος των πάνσοφων κεφαλών» και «οι λεπτεπίλεπτοι στη σκέψη από φτώχεια» και μύρια άλλα τέτοια αποφθέγματα μαρτυρούν την παλαιά εκείνη αντίθεση.» (Πολιτεία, Χ, 607 b-c)

Ούτε έναν αιώνα αργότερα, ο νεαρός τότε Ζήνων, ιδρυτής της Στωικής Σχολής, απαντά στον Πλάτωνα, γράφοντας τη δική του Πολιτεία. Το έργο δεν επέζησε, όπως και κανένα του Ζήνωνα, (σε αντίθεση με την συγγραφική παραγωγή του Πλάτωνα που επιβίωσε αυτούσια). Πρόκειται όμως για ένα έργο που έχαιρε εκτίμησης για αιώνες, το πρώτο που μίλησε για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Σε αντίθεση με την Πλατωνική Πολιτεία, βασίζεται σε φιλοσοφικές αρχές που συγκλίνουν στο κοινό καλό και όχι στην εκμετάλλευση των πολλών από μια ολιγαρχία κυβερνώντων, καθώς κοινός γνώμονας όλων είναι η αρετή (για τον λόγο αυτό δεν υπάρχουν νόμοι, ο φυσικός νόμος ορίζει το σωστό).

Η Πολιτεία του Ζήνωνα είναι η ιδανική Πολιτεία των σοφών, όλων όσοι έχουν ηθικές αξίες. Ενώ ο Πλάτων επιχειρεί να ορίσει τη δικαιοσύνη στην Πολιτεία του, η Ζηνώνεια Πολιτεία καταργεί τα δικαστήρια ως αχρείαστα (όλοι γνωρίζουν το ηθικά σωστό). Γκρεμίζει τους ναούς, γιατί οι θεοί δεν χρειάζονται τόπους λατρείας. Άντρες και γυναίκες είναι ίσοι, προτείνεται ένα κοινό ένδυμα (κατά τη Στωική ή Κυνική παράδοση, ένα απλό ύφασμα) ώστε να ξεπεραστεί η διάκριση των φύλων. Φυσικά, οι ποιητές δεν αναφέρονται, καθώς δεν αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία ανθρώπων. Οι άνθρωποι διακρίνονται μόνο με βάση την αρετή, σε σοφούς και φαύλους.

Η «Πόλις των Ιδεών», η Πολιτεία των ποιητών, δεν μπορεί παρά να είναι η Ζηνώνεια Πολιτεία. Οι κοσμοπολίτες κάτοικοί της δεν υφίστανται λογοκρισία, αλλά επιλέγουν ελεύθερα. Εδώ δεν κυβερνούν οι φιλόσοφοι, δεν υπάρχουν τάξεις, οι σοφοί είναι ίσοι.

Και οι ποιητές δεν εξορίζονται. Είναι ελεύθεροι να εκφραστούν.

[i] Μτφρ. Ιωάννης Γρυπάρης. 2015. Πλάτων, “Πολιτεία”. Θεσσαλονίκη: ΚΕΓ.

Πρώτη δημοσίευση σε καθαρεύουσα: Πλάτωνος “Πολιτεία”. Μετάφραση Ι.Ν. Γρυπάρη, Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Φέξη, 1911.

Πρώτη δημοσίευση σε δημοτική: Πλάτων, Πολιτεία. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Ιωάννης Γρυπάρης. Αθήνα: Ι. Ζαχαρόπουλος, χ.χ.