Καλό μήνα και από την Κύπρο, φίλοι αναγνώστες (και συνεργάτες) της Λόγω Γραφής!

«Το πιο φρικτό λοιπόν απ᾽ όλα τα άσχημα πράγματα, ο θάνατος, είναι για μας ένα τίποτε, ακριβώς γιατί όταν εμείς υπάρχουμε ο θάνατος δεν είναι κοντά μας, κι όταν πάλι έρθει ο θάνατος δίπλα μας, τότε πια δεν υπάρχουμε εμείς.» Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα.

Ο Επίκουρος, ο ιδρυτής του Κήπου, αποτέλεσε ένα ζωντανό παράδειγμα φιλοσοφικού βίου, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τη συνέχεια και διάδοση της φιλοσοφίας του για πολλούς αιώνες μετά τον θάνατό του. Η φιλία ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της ασκητικής ζωής του Επικουρισμού. Ενίσχυε τον δεσμό δασκάλου-μαθητή αλλά και τη σχέση μεταξύ των μελών του Κήπου. Αλλά οι φίλοι δεν ζουν πάντοτε κοντά. Όταν τους χωρίζει η απόσταση, για να κρατήσουν ζωντανή τη φιλία τους, επικοινωνούν με γράμματα. Αυτό τουλάχιστον συνέβαινε την εποχή του Επίκουρου.

Αν και ο Επίκουρος ήταν πολυγραφότατος, όλα τα έργα του έχουν χαθεί. Εξαίρεση αποτελούν κάποια αποσπάσματα του Περί Φύσεως (ανακαλύφτηκαν σε παπύρους στην Κάτω Ιταλία), δύο συλλογές που περιέχουν τη διδασκαλία του, και τρεις διδακτικές επιστολές, που παραθέτει ο Διογένης Λαέρτιος στους Βίους. Η πρώτη,  Προς Ηρόδοτον (10. 35-83), σκιαγραφεί τη φυσική φιλοσοφία του Επίκουρου, ενώ η δεύτερη, Προς Πυθοκλέα (10. 84-116), εξετάζει ζητήματα αστρονομίας και μετεωρολογίας. Η τρίτη επιστολή, εντούτοις, Προς Μενοικέα (10. 122-135), είναι αυτή που ξεχωρίζει, το απαύγασμα της Ηθικής του φιλοσοφίας. Είναι μια εισαγωγή και σύνοψη της Επικούρειας φιλοσοφίας για τη ζωή και τον θάνατο, για την ηδονή και τις επιθυμίες.

Η επιστολή ξεκινάει με την παραίνεση του Επίκουρου προς όλους να φιλοσοφούν. Ποτέ δεν είναι νωρίς ούτε αργά για φιλοσοφία. Η φιλοσοφία ταιριάζει στους γέρους και τους νέους, γιατί οδηγεί στην ευτυχία: «ο ένας για να μείνει, κι όταν γερνά, νέος χάρη στα όμορφα πράγματα, καθώς με χαρά θα ανατρέχει στα περασμένα, ο άλλος για να ᾽ναι και ως νέος συνάμα γέροντας, καθώς δεν θα τον κυριεύσει φόβος για τα μελλούμενα. Είναι λοιπόν ανάγκη να στοχαζόμαστε τα πράγματα που φέρνουν την ευτυχία, αφού όταν υπάρχει ευτυχία έχουμε τα πάντα, ενώ όταν αυτή λείπει κάνουμε τα πάντα για να την έχουμε.» (10. 122).

Στη συνέχεια, συστήνει στον Μενοικέα να στοχάζεται και να πράττει όσα του έμαθε γιατί αυτά αποτελούν τις «θεμελιώδεις αρχές της ευτυχισμένης ζωής»: «Πρώτ᾽ απ᾽ όλα, πιστεύοντας ότι ο θεός είναι ον ζωντανό, αθάνατο και ευτυχισμένο». Ωστόσο, του υπενθυμίζει ότι οι περισσότεροι κάνουν λάθος όταν αποδίδουν στον θεό δικές τους ιδιότητες που δεν ταιριάζουν με την μακαριότητά του: «Και ασεβής δεν είναι όποιος αρνείται τους θεούς των πολλών ανθρώπων αλλά όποιος αποδίδει στους θεούς όσα οι πολλοί πιστεύουν γι᾽ αυτούς. Γιατί δεν είναι στέρεες παραστάσεις όσα οι πολλοί λένε για τους θεούς αλλά εικασίες δίχως αλήθεια -ότι δηλαδή οι μεγαλύτερες συμφορές και τα μεγαλύτερα ωφελήματα προέρχονται από τους θεούς.» (10. 123-124).

Ο φόβος του θανάτου, που ανέκαθεν απασχολούσε τον άνθρωπο, συνδέεται με τον πόθο της αθανασίας. Ο Επίκουρος προτρέπει τον Μενοικέα: «Να συνηθίζεις στην ιδέα ότι ο θάνατος είναι για μας ένα τίποτε· γιατί κάθε καλό και κάθε κακό έγκειται στον τρόπο με τον οποίο γίνεται αισθητό – και ο θάνατος είναι στέρηση της αίσθησης. Η επίγνωση, έτσι, ότι ο θάνατος είναι για μας ένα τίποτα μας κάνει ευχάριστη τη θνητή ζωή μας, όχι γιατί προσθέτει άπειρο χρόνο σ᾽ αυτήν αλλά γιατί αφαιρεί τον πόθο της αθανασίας.» (10. 124-125). Ο θάνατος δεν αφορά ούτε τους ζωντανούς ούτε τους πεθαμένους για τον Επίκουρο. Όταν υπάρχουμε δεν υπάρχει αυτός και όταν πεθάνουμε δεν υπάρχουμε εμείς. Δεν υπάρχει αθανασία της ψυχής, επομένως ούτε φόβος του θανάτου.

Η ζωή είναι ένα δώρο όταν απουσιάζει ο πόνος και ο φόβος: «Κι όταν κάποια στιγμή το κατορθώσουμε αυτό, αμέσως καταλαγιάζει όλη η θύελλα της ψυχής.»

Δρ. Έλσα Νικολαϊδου, Εθνικό μουσείο Ρώμης, Μάρκος Αυρήλιος 2019

Η Έλσα Νικολαΐδου γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε στο ΑΠΘ Φιλοσοφία (προπτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές) και Αριστοτελική Φιλοσοφία δίνοντας μια νέα ερμηνεία του Αριστοτελικού ορισμού της ψυχής (διδακτορική διατριβή). Από το 2005 διαμένει στη Λάρνακα της Κύπρου και διδάσκει Νεοελληνική Γλώσσα, Λογοτεχνία και Φιλοσοφία σε ιδιωτικό σχολείο, ενώ ταυτόχρονα είναι η Υπεύθυνη του Τμήματος Γλωσσών. Έχει λάβει μέρος με ανακοινώσεις σε πανελλήνια, διεθνή και παγκόσμια Συνέδρια Φιλοσοφίας. Από το 2018 συνεργάζεται με την εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος της Κύπρου, όπου διατηρεί εβδομαδιαία στήλη Φιλοσοφίας με τίτλο Φιλοσοφία και Ζωή.