“Περί Αλήθειας και λοιπών ψεμάτων”, γράφει η Κατερίνα Ευαγγέλου-Κίσσα

Στις 30 Οκτωβρίου του 1938, από τις οκτώ έως τις εννέα το βράδυ, το ραδιοφωνικό δίκτυο της CBS, μετέδωσε μέσω της εκπομπής Mercury Theatre On Air [1]μερικές σκηνές από το έργο του Χ. Τζ. Γουέλς «Ο Πόλεμος των Κόσμων» [2], σε σκηνοθεσία και αφήγηση του Όρσον Γουέλς [3]. Τα πρώτα σαράντα λεπτά της ωριαίας εκπομπής παρουσιάστηκαν ως δελτία ειδήσεων, κατά τα οποία οι ακροατές ενημερώνονταν για μία εισβολή εξωγήινων από τον Άρη. Δεδομένου ότι η εκπομπή Mercury Theatre On Air [1] δεν συνήθιζε να διακόπτει ποτέ για διαφημίσεις, οι συνεχιζόμενες διακοπές για τις εξελίξεις της εισβολής έδωσαν τέτοια ρεαλιστική χροιά στο πρόγραμμα, ούτως ώστε μεγάλη μερίδα των ακροατών πίστεψε ότι επρόκειτο για πραγματικό γεγονός που διαδραματιζόταν σε πραγματικό χρόνο. Το αποτέλεσμα της εν λόγω εκπομπής, λοιπόν, ήταν πολλοί Αμερικανοί να πάθουν απανωτές κρίσεις πανικού και να μην ξέρουν κατά πού να κάνουν, δεδομένου ότι δεν είχαν ακούσει πως επρόκειτο για ραδιοσκηνοθεσία και πίστεψαν πως ό,τι άκουγαν ήταν αλήθεια! Τρελλή επιτυχία; Όχι, πείτε μου! Δεν είναι; Της εκπομπής δηλαδή, την αντίδραση των Αμερικανών δεν θα την σχολιάσω…

Τώρα θα αναρωτιέστε πού κολλάει το συγκεκριμένο περιστατικό με την Πρωταπριλιά. Πουθενά μάλλον. Οκτώβρη το ένα, Απρίλη το άλλο. Εκτός, ίσως, τώρα που το ξανασκέφτομαι, από το γεγονός του… ξεγελάσματος και το πόσο εύκολο είναι να μας συμβεί. Και ως τέτοιο αναφέρεται εδώ, γιατί, όσο να πεις, δεν είναι και λίγο πράγμα να ξεγελαστούν κάτι χιλιάδες άνθρωποι, το γεγονός να λάβει παγκόσμια διάσταση, να καταγραφεί στα παγκόσμια πρακτικά, να μνημονεύεται στους αιώνες. Κάτι που δεν ήταν αλήθεια. Ή μήπως ήταν; Τι είναι αυτό, τελικά, που διαχωρίζει την αλήθεια από το ψέμα; Σε τι ποσοστό; Για ποια μερίδα ποιανού πληθυσμού; Και τι είναι αυτό που μας κάνει επιρρεπής στο να πιστέψουμε τόσο εύκολα, ή μη, το όποιο ψέμα; Τι είναι αυτό που μας κάνει να απαξιώσουμε, να διαβάλουμε, να διαψεύσουμε την όποια αλήθεια;

Το έθιμο της Πρωταπριλιάς είναι κι αυτό ξενόφερτο στη χώρα μας. Είναι μια συνήθεια που βαστάει εδώ και αρκετούς αιώνες και μας έχει έρθει από την Ευρώπη. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για το πώς γεννήθηκε αυτό το έθιμο, με επικρατέστερη αυτή της γαλλικής προέλευσης [4]. Εννοείται, βέβαια, πως το φέραμε στα μέτρα μας, το ελληνοποιήσαμε και το κάνουμε για τους δικούς μας λόγους. Ανεξαιρέτως προέλευσης και λόγων, όμως, το έθιμο προστάζει σήμερα να λέγονται καλοπροαίρετα ψέματα. Ανώδυνα. Μη επιβλαβή. Χαζά. Έτσι για πλάκα βρε παιδί μου.

Θυμάμαι ως παιδί, διαγωνιζόμασταν μεταξύ μας τα πιτσιρίκια ποιο θα πει το καλύτερο ψέμα. Κι εννοείται πως, κυρίως, στόχος μας ήταν οι μεγάλοι. Και να οι φάρσες και τα τρικς και τα αστεία και τα δυναμιτάκια. Ναι, ναι! Πρωτίστως, μη σας πω, τα δυναμιτάκια. Και οι μπόμπες βρώμας. Γιατί καμία παιδική Πρωταπριλιά δεν είχε αξία τότε χωρίς δυναμιτάκια (που ήτανε θεσμός για κάθε γιορτή) και τις μπόμπες βρώμας! Και μετά μεγάλωσα και διαπίστωσα δύο αρκετά επώδυνα πράγματα. Πρώτον, ότι το ψέμα είτε το τρώμε, είτε το σερβίρουμε, δεν είναι καθόλου καλό πράγμα. Προκαλεί από απλό στομαχόπονο μέχρι και ανήκεστο βλάβη της ιδιωτικής μα και της δημόσιας υγείας… Και δεύτερον, ότι δεν είναι ανάγκη να είναι Πρωταπριλιά για να μας παραμυθιάζουν ή για να παραμυθιάζουμε ή ακόμα και για να παραμυθιαζόμαστε, μιας και δεν φταίνε, θα έλεγα, οι άλλοι για τις επιλογές μας.

Το ψέμα δηλαδή είναι επιλογή; Φυσικά. Και αν θα το πούμε και αν θα το πιστέψουμε. Το ψέμα, κατά μία άποψη, είναι αμυντικός μηχανισμός του τύπου «έκανα μαλακία και πώς θα το καλύψω». Το ψέμα γενικώς μας είναι γνωστό απ’ αρχής κόσμου, εν τη γενέσει του. Κανονικά θα έπρεπε, έτσι ρε παιδί μου, για το γαμώτο που λέμε, να αφανιστούν όλες οι μηλιές του πλανήτη. [5] Απ’ την αρχή την σακουλευτήκαμε τη φάση ότι το ψέμα και η διαβολή δεν είναι και ό,τι καλύτερο, αλλά εμείς εκεί! Σαν το σκουλήκι στην πικροδάφνη! [6]

Άρα δηλαδή η σωστή οδός είναι η αλήθεια; Φυσικά και όχι. Δηλαδή ναι, αλλά ποιος είναι αυτός που ορίζει τι είναι η αλήθεια; Κάποιοι λέγουν πως η μόνη αλήθεια είναι η ορθή πίστη σου στον Θεό. Δεν θα διαφωνήσω αλλά κι εδώ χωράει από πολλή κουβέντα έως και πλήρη κατήχηση. Άλλοι λένε πως οι επιστήμες θα μας σώσουν. Άλλοι η παγκοσμιοποίηση. Άλλοι η Δεξιά κι άλλοι η Αριστερά. Και μεις, κάπου στη μέση, κοιτάμε χάβοντας με τα καντάρια τα ψεύδη και πλέον δεν γνωρίζει η δεξιά μας τι ποιεί η αριστερά μας. Άστα βράστα. Κάποιοι, πιο προχωρημένοι, περιμένουν τους εξωγήινους για να σωθούνε. Και η πιο πικρή ώρα είναι όταν συνειδητοποιεί κανείς πως ήταν ψέμα η αλήθεια τελικά.

Αλήθεια είναι, έτσι πολύ γενικόλογα, η πραγματικότητα ενός γεγονότος. Η πραγματικότητα ενός γεγονότος εξαρτάται από το πόσοι άνθρωποι συμφωνούν στο ότι το γεγονός είναι πραγματικό και άρα αληθές. Όταν, λοιπόν, ένα μεγάλο σύνολο ανθρώπων αντιλαμβάνεται κάτι με τον ίδιο τρόπο, τότε αυτό γίνεται κοινώς αποδεκτό ως αλήθεια. Έλα μου όμως που τελικά κάτι μπορεί να είναι αλήθεια για κάποιους και όχι αλήθεια για κάποιους άλλους. Η αλήθεια τους να είναι διαφορετική. Δεν αντιλαμβανόμαστε όλοι την «πραγματικότητα» με τον ίδιο τρόπο. Οπότε, προς τα πού γέρνει η αλήθεια; Καλά, μην παλεύετε, δεν θα το λύσουμε τώρα το θέμα. Φανταστείτε ότι η έννοια της αλήθειας είναι ένα από τα δυσκολότερα θέματα της φιλοσοφίας, με πολλές διαφορετικές ερμηνείες και θεωρίες να έχουν ειπωθεί σχετικά.

Με την ίδια λογική θα τολμούσα να πω πως δεν υπάρχει αντικειμενικότητα. Σε τίποτα. Μόνο πολλές ομοιάζουσες υποκειμενικότητες, που κάποιες φορές τείνουν στην ταύτιση και κάποιες έχουν μικρές αποκλίσεις. Ο αρχαίος ημών Πλάτωνας είχε πει πως η λέξη αλήθεια αποτελείται από το στερητικό «α» και την λήθη, δηλαδή το αληθές είναι το μη υποκείμενο στην λήθη. Μάλιστα θεωρούσε ότι η αλήθεια δεν υπόκειται επίσης στη φθορά του χρόνου, ότι είναι άχρονη και άρα έχει μεθέξη με το Θείο. Έτσι η αλήθεια γίνεται Θεία υπόθεση…

Οπότε, εν κατακλείδι, τι μας μένει; Η γνώση ίσως. Όσο ζούμε μαθαίνουμε [7] και όσο μαθαίνουμε κατανοούμε πως τίποτε δεν γνωρίζουμε [8].


[1] Mercury Theatre On Air: (πηγή: www.mercurytheatre.info)

[2] Χ. Τζ. Γουέλς: (Herbert George Wells) ήταν Άγγλος συγγραφέας, γνωστός κυρίως για τα έργα του στον χώρο της επιστημονικής φαντασίας. Θεωρείται (μαζί με τον Ιούλιο Βερν) ως ο «Πατέρας της Επιστημονικής Φαντασίας».

[3] Όρσον Γουέλς: (George Orson Welles) ήταν Αμερικανός σκηνοθέτης θεάτρου και κινηματογράφου, ηθοποιός, σεναριογράφος και παραγωγός. Έγινε παγκοσμίως γνωστός το 1938, όταν σκηνοθέτησε και ερμήνευσε μέρος του έργου του Χ. Τζ. Γουέλς «Ο Πόλεμος των Κόσμων» στην ραδιοφωνική εκπομπή του CBS της Αμερικής Mercury Theatre On Air. Σήμερα είναι ευρύτερα γνωστός για την ταινία του «Πολίτης Κέιν», που θεωρείται από πολλούς ως μία από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών.

[4] Το έθιμο της Πρωταπριλιάς, κατά την πιο βάσιμη ιστορικά εκδοχή, θέλει ως γενέτειρά του την Γαλλία του 16ου αιώνα.  Μέχρι το 1564 η πρωτοχρονιά των Γάλλων ήταν η “1η Απριλίου”. Την χρονιά αυτή όμως, και επί βασιλείας Καρόλου του 9ου, αυτό άλλαξε και Πρωτοχρονιά θεωρούνταν πλέον η 1η Ιανουαρίου. Στην αρχή αυτό δεν το δέχτηκαν όλοι οι πολίτες. Οι αντιδραστικοί συνέχιζαν να γιορτάζουν, την παλαιά πλέον, πρωτοχρονιά τους την 1η Απριλίου, ενώ οι υπόλοιποι τους έστελναν πρωτοχρονιάτικα δώρα για να τους κοροϊδέψουν. Το πείραγμα αυτό μετατράπηκε με τον καιρό σε έθιμο. (Πηγή: Wikipedia.org)

[5] Αναφορά στο Δέντρο της Γνώσης του Καλού και του Κακού (Γένεση 2:16-17).

[6] Σαν το σκουλήκι στην πικροδάφνη: λαϊκή ρήση που σημαίνει πως συνεχίζουμε να κάνουμε κάτι κακό χωρίς να μπορούμε να αντισταθούμε, ενώ γνωρίζουμε πως μας πειράζει – όπως τα σκουλήκια της γης ψοφούν όταν τρώνε πικροδάφνη αλλά παρόλα αυτά είναι το αγαπημένο τους έδεσμα.

[7] Παράφραση του «Γηράσκω αεί διδασκόμενος» του αρχαίου Αθηναίου φιλοσόφου Σόλωνα.

[8] Έμμεση αναφορά στο «εν οίδα ότι ουδέν οίδα», που αποδίδεται στον αρχαίο Αθηναίο φιλόσοφο Σωκράτη και σημαίνει «ένα ξέρω, ότι δεν ξέρω τίποτα».

Ίσως σας αρέσει και

4 Σχόλια

  • drmakspy
    1 Απριλίου 2016 at 11:52

    Βρήκες μέρα κι εσύ να πεις μεγάλες αλήθειες!!!!! Ε τι… Ψέμματα λέω;;;

  • Κατερίνα Ευαγγέλου - Κίσσα
    1 Απριλίου 2016 at 13:42

    Έτσι, λόγω της ημέρας αλλά και κάθε μέρα Σπύρο μου! Καλή Πρωταπριλιά!

  • Μάρκος Κωνσταντίνου
    2 Απριλίου 2016 at 02:16

    Ένα ακόμη διαμαντάκι! Σε ευχαριστούμε Κατερίνα μας!

    • Κατερίνα Ευαγγέλου - Κίσσα
      2 Απριλίου 2016 at 17:19

      Εγώ ευχαριστώ Μάρκο! Πάντα με τον καλό λόγο είσαι! 🙂

Αφήστε το σχόλιο σας

*

Ας γνωριστούμε

Όσοι αγαπάτε τη γραφή και μ’ αυτήν εκφράζεστε, είστε ευπρόσδεκτοι στη σελίδα μας. Μέσω της γραφής δημιουργούμε, επικοινωνούμε και μεταδίδουμε πολιτισμό. Φροντίστε τα κείμενά σας να έχουν τη μορφή που θα θέλατε να δείτε σε αυτά σαν αναγνώστες. Τον Μάρτιο του 2016 ίδρυσα τη λογοτεχνική ιστοσελίδα «Λόγω Γραφής», με εφαλτήριο την αγάπη μου για τις τέχνες και τον πολιτισμό αλλά και την ανάγκη ... περισσότερα

Αρχειοθήκη