«Η Κύπρος στην ποίηση του Σεφέρη – Εισαγωγή και ανάλυση του ποιήματος ‘Οι γάτες του Αϊ-Νικόλα’», γράφει ο Δρ. Ιωσήφ Σ. Ιωσηφίδης

Καλό μήνα και από την Κύπρο, φίλοι αναγνώστες (και συνεργάτες) της Λόγω Γραφής! 

 

Εισαγωγή: O Σεφέρης και η Κύπρος – Οι γάτες του Αϊ-Νικόλα

Το ποίημα αυτό, κατά την άποψή μου έχει τριπλό στόχο. Με αλληγορία καταφέρεται εναντίον της Χούντας των Αθηνών, εναντίον της Αγγλοκρατίας των Άγγλων που καταπίεζαν την Κύπρο από το 1878 έως το 1959, και εναντίον κάθε απολυταρχισμού. Στηρίζω τη θεωρία μου από το ότι ο Σεφέρης το άρχισε να γράφει το ποίημα τα Χριστούγεννα του 1952, το παράτησε το 1956, για να του δώσει διπλή ερμηνεία στις 5 Φεβράρη 1969, μεσούσης της δικτατορίας, όταν αποφάσισε να επιτεθεί ποιητικά.

Ο Σεφέρης ως πρέσβης είχε διαβάσει και γνώριζε πολύ καλά ότι οι Κύπριοι ζητούσαν από τις αρχές του 20ου αιώνα  την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, αίτημα που εκδηλώθηκε έντονα το 1929 και κορυφώθηκε το 1931 με εξέγερση, που είχε πολλούς νεκρούς και τραυματίες. Ο Sir Ronald Storrs, από το 1926 Κυβερνήτης της Κύπρου, φαινόταν φιλελεύθερος στο πνεύμα και θεωρούσε αδιαμφισβήτητη από τον 14ο αιώνα π.Χ. την ελληνικότητα της Κύπρου. Μάλιστα στ’ απομνημονεύματά του έγραψε: ‘Κανένας λογικός άνθρωπος δεν μπορεί ν’ αρνηθεί ότι οι Κύπριοι είναι Έλληνες στη γλώσσα, Έλληνες στη σκέψη, Έλληνες στα αισθήματα’. Και όμως ! Μετά την εξέγερση των Κυπρίων στο διάστημα 1929-31 και ιδίως μετά τα  Όκτωβριανά’ δηλαδή την εξέγερση των Κυπρίων κατά τον Οκτώβρη του 1931, με αξίωση την Ένωση, ο Storrs, άλλαξε στάση. Κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, επέβαλε περιορισμούς στην κυκλοφορία και λογοκρισία στον τύπο.

Ο ποιητής και ως καλός και μελετηρός πρέσβης, είχε διαβάσει και για τον Κυβερνήτη Palmer που διαδέχθηκε ως Κυβερνήτης τον Storrs. Αυτός για επτά συναπτά έτη (1932-39) επέβαλλε καταπιεστικά έως τυραννικά μέτρα επί των Κυπρίων για να κρατήσει τον  έλεγχο του νησιού. Η κατάσταση δεν βελτιώθηκε με την υπόσχεση της Μ. Βρετανίας να παραδώσει την Κύπρο στην Ελλάδα αν αυτή έβγαινε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως σύμμαχός της. Η αποικιοκρατική χώρα ούτε καν επηρεάστηκε ευνοϊκά υπέρ του αιτήματος των Κυπρίων όταν χιλιάδες εθελοντών από αυτούς στρατεύθηκαν για να πολεμήσουν ως μέλη του Αγγλικού στρατού στη Βόρεια Αφρική και στην Ευρώπη.

Τον Γενάρη του 1950 διοργανώθηκε το Ενωτικό Δημοψήφισμα όπου ψήφισε υπέρ της Ένωσης το 95,7% όσων ενηλίκων είχαν δικαίωμα ψήφου (215.108 Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι). Όμως ο Σεφέρης γνώριζε την μετέπειτα, ότι η ελληνική κυβέρνηση – εξαρτώμενη πολυεπίπεδα από τη βρετανική – θα δειλιάσει. Όντως, το αποτέλεσμα ήταν ο Υπουργός Εξωτερικών της Αγγλίας να βροντοφωνάξει το 1953: ‘Η Κύπρος δεν θα ενωθεί ποτέ με την Ελλάδα. Είναι και θα παραμείνει βρετανική.’ Η προσπάθεια  βέβαια είχε δύο κακές συγκυρίες: η Ελλάδα μόλις εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ και της επιβαλλόταν πειθαρχία να υπακούει και να συμπολεμά με τους Άγγλους στον πόλεμο της Κορέας (στα μέσα του 1950). Ακόμη το Παλάτι της Ελλάδας δεν ήθελε οι Κύπριοι να διασάλευαν τις σχέσεις του με τους συμμάχους Άγγλους και Αμερικάνους.

Το ποίημα αυτό καθώς και το 2ο αλληγορικό του, το ‘Επί ασπαλάθων,’ και η «Δήλωση» του Σεφέρη εναντίον της Χούντας (1971) επαναφέρουν με μοντερνιστικό τρόπο μοτίβα της σεφερικής ‘τραγικής αίσθησης’ της ιστορίας και ‘προειδοποιούν’ τον τύραννο/. Οι γάτες (αγωνιστές της Ελευθερίας) μπορεί να φαρμακωθούν και να πεθάνουν από το φαρμάκι των φιδιών (Χούντα, Αγγλοκρατία, άλλες δικτατορίες) αλλά εξοντώνουν πολλά φίδια, ο δε τύραννος τελικά πεθαίνει συρόμενος σε ασπάλαθους.

-*-

Ποίημα ‘Οι γάτες του Αϊ-Νικόλα’

Το ποίημα αυτό που ο Σεφέρης το άρχισε 1952, και το τελείωσε το 1956, κατέληξε ως το 1ο αλληγορικό του εναντίον της Χούντας. Και επειδή το βάσισε σ’ ένα μύθο της Κύπρου, ζήτησε να περιληφθεί ως ακροτελεύτιο στην οριστική μορφή της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ΄, όπως αυτή δημοσιεύτηκε στη μεταθανάτια 8η έκδοση.

Το ποίημα αυτό καθώς και το 2ο αλληγορικό του, το ‘Επί ασπαλάθων,’ και η «Δήλωση» του Σεφέρη εναντίον της Χούντας (1971) επαναφέρουν με μοντερνιστικό τρόπο μοτίβα της σεφερικής ‘τραγικής αίσθησης’ της ιστορίας και ‘προειδοποιούν’ τον τύραννο.

Στο ποίημα του ‘Οι Γάτες του Άη Νικόλα΄ τον μύθο της Κύπρου για τις γάτες τού τον διηγείται ένας καλόγερος, ένας μισότρελος. Πίσω από αυτόν κρύβεται ο ποιητής, ως ονειροπόλος, που γνώρισε τον κόσμο της Κύπρου, και μπήκε βαθιά στην Ιστορία της. Γράφει, πότε τηρώντας τους παραδοσιακούς και σχολαστικούς τρόπους, για χάρη του τυπικού της αντιγραφής και της αποτύπωσης, και πότε αφήνοντας τον μισότρελο να διηγείται τα εξωλογικά ονειροπολήματά του. Έτσι, ο πρέσβης και ποιητής Σεφέρης είναι καλυμμένος και κινείται σε υπόγειο δρόμο, χωρίς να τον υποψιάζεται η Χούντα.

Αφού πρώτα δίνει περιγραφές των ακτών της Κύπρου, ο ποιητής αφήνει μηνύματα για τη μοίρα του καταπιεσμένου Έλληνα/ Κύπριου:  ‘κλειστός σ’ ένα μικρό σπίτι με εικόνες/ γυρεύοντας παράθυρα πίσω απ’ τα κάδρα’ και της ‘πολιτείας που χάθηκε’. Νοσταλγεί ίσως τα καλά μιας ‘ιδανικής πολιτεία του Πλάτωνα’. Ο μισότρελος καλόγερος, αυτός ο ονειροπόλος, μιλά για ‘τον καιρό της μεγάλης στέγνιας,/ – σαράντα χρόνια αναβροχιά’, τα ‘μιλιούνια φίδια (σε) τούτο τ’ ακρωτήρι’, και ότι το μοναστήρι τ’ Αϊ-Νικόλα και τους  Αγιοβασιλείτες καλογέρους ‘τους έσωσαν οι γάτες που αναθρέφαν’ αφού ‘την κάθε αυγή χτυπούσε μια καμπάνα / και ξεκινούσαν τσούρμο για τη μάχη’ με τα φίδια. Και ‘πέρασαν μήνες, χρόνια, καιροί κι άλλοι καιροί./ Άγρια πεισματικές και πάντα λαβωμένες / ξολόθρεψαν τα φίδια μα στο τέλος / χαθήκανε· δεν άντεξαν τόσο φαρμάκι.’

Ο μύθος είναι μέσο του ποιητή να προβληματίσει και ότι η απαλλαγή από τον τύραννο στοιχίζει ‘αιώνες φαρμάκι· γενιές φαρμάκι’. Αφετέρου ο τιμονιέρης (αν υπονοεί τον τύραννο) αντιλαλεί αδιάφορος ‘Γραμμή!’ Θα επανέλθει αδιάφορος στα ίδια και ας κοιτά κατάματα τον θάνατο η γάτα του ποιητή, ο Ραμαζάν, όπως κι οι γάτες του Άη Νικόλα.

Σημειώνω ότι ο Σεφέρης στα πρώτα χρόνια της δικτατορίας είχε επιλέξει τη σιωπή και την άρνηση να δημοσιεύσει εργασίες του στην Ελλάδα. Στις 28 Μαρτίου 1969, ενάμιση χρόνο πριν τον θάνατό του, αποφασίζει να μιλήσει για πρώτη φορά δημόσια και να μεμφθεί ευθαρσώς τη Δικτατορία. Η δήλωσή του στο BBC έκανε τεράστια αίσθηση στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έδωσε ελπίδα στο αντιδικτατορικὸ κίνημα. Η «Δήλωση» του Σεφέρη κατά της Χούντας εκτός από το BBC ακούστηκε και σε άλλους ευρωπαϊκούς σταθμούς μεγάλης εμβέλειας. Πίσω από αυτήν καταφέρεται και εναντίον κάθε απολυταρχίας που καταπίεζε τον Ελληνισμό, όπως η Αγγλοκρατία την Κύπρο από το 1878 μέχρι το 1959. Παραθέτω το πιο ουσιαστικό απόσπασμα της Δήλωσης:

«Κλείνουν δυο χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα καθεστώς ολωσδιόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός μας στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο. Είναι μία κατάσταση υποχρεωτικής νάρκης, όπου όσες πνευματικές αξίες κατορθώσαμε να κρατήσουμε ζωντανές, με πόνους και με κόπους, πάνε κι αυτές να καταποντιστούν μέσα στα ελώδη στεκούμενα νερά. Δε θα μου ήταν δύσκολο να καταλάβω πως τέτοιες ζημιές δε λογαριάζουν πάρα πολύ για ορισμένους ανθρώπους. Δυστυχώς δεν πρόκειται μόνον γι’ αυτόν τον κίνδυνο. Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει, αναπότρεπτη, στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μας βασανίζει, συνειδητά ή ασυνείδητα, όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό. Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανένα απολύτως πολιτικό δεσμό, και, μπορώ να πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό, όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει. Είναι εθνική επιταγή».

* Η δήλωση του Σεφέρη από το BBC  είχε τρία αποτελέσματα

1) Η Χούντα Αθηνών, ως αντίποινο, του αφαίρεσε τον τίτλο του «πρέσβη επί τιμή» και το διπλωματικό διαβατήριο. Σε επιστολή του ο Υπουργός Εξωτερικών Παν. Πιπινέλης ανέφερε στον Σεφέρη, ως αιτιολογία της απόφασης την ‘αντεθνική προπαγάνδα» επειδή δήθεν η Δήλωση του ποιητή είχε μεταδοθεί και από τη σοβιετική ραδιοφωνία.

2) Για πρώτη φορά έσπαγε η «Σιωπή» των διανοουμένων. Η Χούντα Αθηνών είχε αντιμέτωπους, εκτός από τους αριστερούς, και πολυπληθείς φιλελεύθερους λόγιους.

3) Στην κηδεία του Σεφέρη, ενάμισυ χρόνο μετά, η εκκλησία της οδού Κυδαθηναίων θα γεμίσει με κόσμο, νέους και φοιτητές, δεκάδες χιλιάδες νέες ‘γάτες του Άη Νικόλα’.

Η κηδεία του Γιώργου Σεφέρη, υπό το άγρυπνο βλέμμα των συνταγματαρχών. Aν η κηδεία του Kωστή Παλαμά είχε λάβει το 1943 έναν αντιστασιακό χαρακτήρα εναντίον των ναζιστικών δυνάμεων, η κηδεία του νομπελίστα ποιητή είχε χαρακτήρα εναντίον της δικτατορίας. Ο Οδυσσέας Ελύτης είπε στον επικήδειό λόγο του για το Γ. Σεφέρη:

«Κανείς άλλος δε στάθηκε τόσο ικανός ν’ ανιχνεύσει, να βρει και να κινήσει

τα νήματα της ζωντανής ελληνικής παράδοσης όσο αυτός…

Καλλιέργησε το αίσθημα της ευθύνης και κράτησε ψηλά τη σημαία της ελεύθερης συνείδησης, που τόσο την έχουν ανάγκη, σήμερα προπάντων, οι νέοι».

Το ποίημα ‘Οι γάτες του Άη Νικόλα’ γράφτηκε ‘ένα μήνα πριν από τη Δήλωσή του ποιητή στο  BBC, και μεταδόθηκε από ραδιοσταθμό της Κύπρου στον οποίο ο ποιητής το προώθησε. Άλλωστε, τί Χούντα, τί Αποικιοκρατία στην Κύπρο! Οι στόχοι ανάλογοι!

Καταλήγω με μια κριτική από τον Καθηγητής Νεοελληνικών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και δεινό κριτικό, τον Δημήτρη Μαρωνίτη. Διατύπωσε τη θέση ότι το ποίημα ‘Γάτες τ’ Αϊ-Νικόλα’ είναι αισιόδοξο γιατί τελικά τελικά τα φίδια εξολοθρεύονται: το κακό πασκίζει να βλάψει αλλά τελικά παραμερίζεται / εξοντώνεται.

Δεν συμφωνώ απόλυτα με τη θέση του Μαρωνίτη, γιατί ο ποιητής καταλήγει με το ‘αιώνες φαρμάκι, γενιές φαρμάκι’, εννοώντας ότι ο τύραννος επανέρχεται, με άλλα μέσα, με άλλο πρόσωπο, σε άλλο χρόνο. Ο  Σεφέρης ως πρέσβης μετείχε το 1959 στις διαπραγματεύσεις για τη λύση του Κυπριακού. Με ευθυκρισία είχε αντιληφθεί τον διαφαινόμενο κίνδυνο από την Τουρκία στο μέλλον, αν κατέληγαν σε Σύνταγμα δυσλειτουργικό και εύθραυστο που θα άφηνε την Τουρκία στο μέλλον να επιβάλει κατακτητικά σχέδιά της – όπως τελικά έπραξε το 1974. Το ποίημα αμφιρρέπει μεταξύ ελπίδας και μη-εφησυχασμού όσο τα φίδια είναι σε χειμερία νάρκη ή γεννούν νέα.

 

ΟΙ ΓΑΤΕΣ ΤΟΥ ΑΪ-ΝΙΚΟΛΑ

«Φαίνεται ο Κάβο-Γάτα…», μου είπε ο καπετάνιος

δείχνοντας ένα χαμηλό γιαλό μέσα στο πούσι

τ’ άδειο ακρογιάλι ανήμερα Χριστούγεννα,

«… και κατά τον Πουνέντε αλάργα το κύμα γέννησε την Αφροδίτη·

λένε τον τόπο Πέτρα του Ρωμιού.

Τρία καρτίνια αριστερά!»

Είχε τα μάτια της Σαλώμης η γάτα που έχασα τον άλλο χρόνο

κι ο Ραμαζάν πώς κοίταζε κατάματα το θάνατο,

μέρες ολόκληρες μέσα στο χιόνι της Ανατολής

στον παγωμένον ήλιο

κατάματα μέρες ολόκληρες ο μικρός εφέστιος θεός.

Μη σταθείς ταξιδιώτη.

«Τρία καρτίνια αριστερά» μουρμούρισε ο τιμονιέρης.

…ίσως ο φίλος μου να κοντοστέκουνταν,

ξέμπαρκος τώρα

κλειστός σ’ ένα μικρό σπίτι με εικόνες

γυρεύοντας παράθυρα πίσω απ’ τα κάδρα.

Χτύπησε η καμπάνα του καραβιού

σαν τη μονέδα πολιτείας που χάθηκε

κι ήρθε να ζωντανέψει πέφτοντας

αλλοτινές ελεημοσύνες.

«Παράξενο», ξανάειπε ο καπετάνιος.

«Τούτη η καμπάνα ―μέρα που είναι―

μου θύμισε την άλλη εκείνη, τη μοναστηρίσια.

Διηγότανε την ιστορία ένας καλόγερος

ένας μισότρελος, ένας ονειροπόλος.

»Τον καιρό της μεγάλης στέγνιας,

―σαράντα χρόνια αναβροχιά―

ρημάχτηκε όλο το νησί·

πέθαινε ο κόσμος και γεννιούνταν φίδια.

Μιλιούνια φίδια τούτο τ’ ακρωτήρι,

χοντρά σαν το ποδάρι ανθρώπου

και φαρμακερά.

Το μοναστήρι τ’ Αϊ-Νικόλα τό ειχαν τότε

Αγιοβασιλείτες καλογέροι

κι ούτε μπορούσαν να δουλέψουν τα χωράφια

κι ούτε να βγάλουν τα κοπάδια στη βοσκή·

τους έσωσαν οι γάτες που αναθρέφαν.

Την κάθε αυγή χτυπούσε μια καμπάνα

και ξεκινούσαν τσούρμο για τη μάχη.

Όλη μέρα χτυπιούνταν ώς την ώρα

που σήμαιναν το βραδινό ταγίνι.

Απόδειπνα πάλι η καμπάνα

και βγαίναν για τον πόλεμο της νύχτας.

Ήτανε θαύμα να τις βλέπεις, λένε,

άλλη κουτσή, κι άλλη στραβή, την άλλη

χωρίς μύτη, χωρίς αυτί, προβιά κουρέλι.

Έτσι με τέσσερεις καμπάνες την ημέρα

πέρασαν μήνες, χρόνια, καιροί κι άλλοι καιροί.

Άγρια πεισματικές και πάντα λαβωμένες

ξολόθρεψαν τα φίδια μα στο τέλος

χαθήκανε· δεν άντεξαν τόσο φαρμάκι.

Ωσάν καράβι καταποντισμένο

τίποτε δεν αφήσαν στον αφρό

μήτε νιαούρισμα, μήτε καμπάνα.

Γραμμή!

            Τι να σου κάνουν οι ταλαίπωρες

παλεύοντας και πίνοντας μέρα και νύχτα

το αίμα το φαρμακερό των ερπετών.

Αιώνες φαρμάκι· γενιές φαρμάκι».

«Γραμμή!» αντιλάλησε αδιάφορος ο τιμονιέρης.

 

Γιώργος Σεφέρης

Τετάρτη, 5 Φεβρουαρίου 1969

Ίσως σας αρέσει και

Αφήστε το σχόλιο σας

*

Ας γνωριστούμε

Όσοι αγαπάτε τη γραφή και μ’ αυτήν εκφράζεστε, είστε ευπρόσδεκτοι στη σελίδα μας. Μέσω της γραφής δημιουργούμε, επικοινωνούμε και μεταδίδουμε πολιτισμό. Φροντίστε τα κείμενά σας να έχουν τη μορφή που θα θέλατε να δείτε σε αυτά σαν αναγνώστες. Τον Μάρτιο του 2016 ίδρυσα τη λογοτεχνική ιστοσελίδα «Λόγω Γραφής», με εφαλτήριο την αγάπη μου για τις τέχνες και τον πολιτισμό αλλά και την ανάγκη ... περισσότερα

Αρχειοθήκη